Sprzeczność podejść teologicznych a nauczanie Kościoła

2015-03-09 21:39:07

Proszę mi wytłumaczyć, jak podejścia teologiczne mogą się wzajemnie wykluczać i nie być sprzeczne z nauczaniem Kościoła. Kiedy nasłucham się lub naczytam sprzecznych opinii od osób duchownych, nauczających na różnych rekolekcjach i poprzez artykuły, to odczuwam chaos oraz frustrację. Moje przekonanie co do nieomylności Kościoła w niektórych kwestiach maleje.

No tak, mam nadzieję, że osoba zadająca powyższe pytanie zdaje sobie sprawę z faktu, że istnieje oczywiście znaczne niebezpieczeństwo, że moja odpowiedź jedynie przyczyni do pogłębienia wątpliwości, dorzucając jeszcze kolejną opinię do wielogłosu różnych, często rozbieżnych poglądów. Z góry także przepraszam za rozwlekłość niniejszej odpowiedzi, ale pytanie skłoniło mnie do próby wyjaśnienia kilku kwestii.

Wiadomo, że gdy różne osoby wypowiadają się na ten sam temat, to można oczekiwać nie tylko różnych sformułowań, ale także różnych poglądów, czasami uzupełniających się a czasami trudnych do pogodzenia. Niestety jest tak, że na tym świecie doskonała jedność panuje chyba tylko na cmentarzach, gdzie obok siebie mogą wreszcie spocząć w idealnej zgodzie milczenia nawet zajadli przeciwnicy. Cóż, jedność Kościoła i jego wiary nie powinna mieć nic do czynienia z taką trupią zgodą niemych, ani też nie powinna być podważana przez wzajemną zajadłość. Niestety, jak wiadomo, często bywa inaczej: chrześcijanie skaczą sobie do gardeł z powodów zupełnie drugorzędnych albo w imię źle pojętej jedności i zgody zabijają myślenie albo nawet własne sumienie…

Zastanawiając się nad sposobem udzielenia odpowiedzi na wątpliwość przedstawioną w pytaniu, przypomniałem sobie przede wszystkim słynne zalecenie przypisywane św. Augustynowi: In necessariis unitas, in dubiis libertas, in omnibus caritas. Można je przetłumaczyć mniej więcej tak: W sprawach najważniejszych – jedność, w sprawach wątpliwych – wolność, we wszystkim – miłość. Chciałbym, aby ta złota zasada katolickości, tj. powszechności Kościoła, przyświecała próbie zmierzenia się z powyższym pytaniem.

W rozwiązaniu wielu problemów i sprzeczności z reguły okazuje się bardzo pomocne uściślenie niektórych wyrażeń i pojęć, używanych przez nas niekiedy dość spontanicznie a jednocześnie wprawiających nas w niemałe zakłopotanie. Przede wszystkim, w tym wypadku należy powiedzieć sobie, czym jest nauczanie Kościoła oraz nieomylność tego nauczania. Są to oczywiście zagadnienia, którym prawdziwi znawcy teologii poświęcają całe tomy, jednak tutaj trzeba zwrócić uwagę na sprawy podstawowe. Przede wszystkim, pod pojęciem „nauczenie Kościoła” (tzw. Magisterium, albo Urząd Nauczycielski Kościoła) należy rozumieć misję pełnioną wspólnie przez wszystkich biskupów pod przewodnictwem Biskupa Rzymu, której celem jest strzeżenie nauki Chrystusa przekazanej Kościołowi przez Apostołów. Ze względu na tę misję biskupom przysługuje szczególny autorytet w sprawach wiary i moralności, tzn. prawo i obowiązek wiążącego wypowiadania się w tych kwestiach, których chrześcijańskie Objawienie w ten bądź inny sposób dotyka. Nauczaniem Kościoła nazywamy tak samo wszelkie owoce tej wspólnej działalności, a więc wszystko to, czego biskupi pozostający w jedności z papieżem zgodnie nauczają jako należące do treści naszej wiary. Sposób sformułowania poszczególnych prawd wchodzących w skład tego powszechnego nauczania jest oczywiście bardzo zróżnicowany: część z nich jest wyraźnie określona w formułach dogmatycznych, część jest tak fundamentalna i oczywista, że nie ma nawet potrzeby ich wyraźnego zdogmatyzowania (np. gdzie zawarty jest dogmat o Zmartwychwstaniu Pana Jezusa?), część wreszcie jest wprawdzie wyrażona w oficjalnych dokumentach Kościoła, ale – ze względu na swoją naturę albo mniejszą rangę – nie w formie uroczystej definicji dogmatycznej.

Okazuje się zatem, że nauczanie Kościoła nie są wcale tak jednorodne, jak by się to na pierwszy rzut oka wydawało, a poziom obowiązywalności w sumieniu różnych prawd wiary jest różny. Nie wszystko w naszej wierze jest tak samo ważne, istnieją bowiem prawdy i normy fundamentalne, bez przyjęcia których nie należy uważać się za chrześcijanina, istnieją również prawdy i normy poboczne, co do których tradycje i opinie teologiczne są – i bez wątpliwości mogą być! – zróżnicowane wśród chrześcijan wyznających jedną wiarę oraz pozostających w komunii, czyli we wspólnocie, jednego, katolickiego Kościoła. Są wreszcie kwestie ciągle otwarte, w których Kościół wręcz zachęca do poszukiwań i do ścierania się różnych opinii i argumentów. Na tym polega prawdziwy sens katolickości, że zawiera ona w sobie uprawnioną różnorodność: W sprawach najważniejszych – jedność, w sprawach wątpliwych – wolność, we wszystkim – miłość… Nauczanie Kościoła nie jest prymitywną partyjną ideologią, która niczym walec spłaszcza każdą odmienność, przymuszając do niewolniczej jednorodności poglądów i zachowań. Poza tym, prawdy naszej wiary w swej istocie są niezwykle proste i każda z nich daje się z reguły wyrazić w dość lakonicznej formule – dotyczy to zwłaszcza prawd najważniejszych, najbardziej podstawowych. Otóż te proste formuły siłą rzeczy dopuszczają całą gamę różnorodnych prób ich zrozumienia. Tzw. dogmaty to zwięzłe twierdzenia, które wyznaczają pewne krytyczne granice ortodoksji. Wyjście poza te granice oznacza rzeczywiście negację zawartej w nich prawdy, jednak w ich ramach rozciąga się cała szeroka przestrzeń uprawnionej wolności teologicznych poszukiwań, tzn. interpretacji i sposobów wyjaśnienia tego, w co wszyscy wierzymy. Taka różnorodność nie może dziwić ani też nie powinna gorszyć, jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że jedną Prawdę próbują zrozumieć i próbują nią żyć osoby wywodzące się z różnych kultur i tradycji, a także różniące się doświadczeniem, wrażliwością, czy choćby poziomem wykształcenia. Potrzebne jest tu tylko jedno zastrzeżenie: wypowiadając się w sprawach wiary i moralności, zawsze należy to czynić z pokorą, uwzględniając własną ludzką słabość i omylność rozumu. Właśnie na brak tej cnoty chorują z reguły herezje.

Co do nieomylności, to – jak dobrze zostało to ujęte w samym pytaniu – przysługuje ona przede wszystkim właśnie Kościołowi. Nauczanie Kościoła jest nieomylne i z tego względu ze strony nas wiernych należy mu się posłuszeństwo. Natomiast zakres obowiązku posłuszeństwa wobec poszczególnych aktów tego nauczania jest w zasadzie proporcjonalny do wagi prawd wiary, których one dotyczą. Wszelkie nauczanie Papieża lub biskupów mające na celu głoszenie wiary powinniśmy przyjmować z religijnym posłuszeństwem, niemniej jednak w praktyce nieomylność poszczególnych prawd wyrażonych w ten sposób nie jest wcale jednolita – zależy ona zarówno od formy jak i od treści tego nauczania, stosownie do tego, co wyżej zostało już powiedziane. Najprostszym i najbardziej jednoznacznym przejawem tej nieomylności jest niewątpliwie nieomylność Biskupa Rzymu, gdy wypowiada się on w sprawach wiary lub moralności z wyraźną wolą ogłoszenia dogmatu obowiązującego wszystkich wiernych. Cóż, problem polega tylko na tym, że jak dotąd znane są tylko dwa niepodważalne przypadki ogłoszenia dogmatu w takiej formie. A co z tyloma innymi prawdami wiary, niekiedy o wiele bardziej podstawowymi, które głosi się na co dzień, bez uciekania się do definicji dogmatycznej? Gdy chodzi o nieomylność niezliczonych codziennych aktów nauczania Kościoła, zwłaszcza gdy wypowiada się jakiś pojedynczy biskup, należy uwzględnić przede wszystkim przedmiot oraz kontekst takiej wypowiedzi: czy rzeczywiście należy ona do powszechnego jednomyślnego nauczania Kościoła, czy jest to raczej odosobniona, być może wręcz prywatna opinia. Podkreślam, że nie oznacza to, że każde publiczne wystąpienie biskupa bez wyjątku mamy poddawać krytycznej analizie co do stopnia jej obowiązywalności z punktu widzenia kościelnego nauczania. W sytuacjach najbardziej typowych z pomocą przychodzą nam zwykła intuicja i sam zmysł wiary, podpowiadając, o jakiego rodzaju wypowiedź w poszczególnym przypadku chodzi.

Chciałbym, aby z tego co próbowałem tutaj dość nieudolnie wyjaśnić wynikał przede wszystkim ten wniosek, że nie wszystko, co powiedzą lub napiszą teologowie lub księża, należy do nauczania Kościoła. Działalność teologów zmierza raczej do systematycznego wyjaśnienia nauki Kościoła, w ramach wolności jaką daje im każdy dogmat, bądź też do poszukiwania odpowiedzi na pytania w kwestiach, w których albo nie istnieje potrzeba oficjalnej wypowiedzi Kościoła, albo dopiero poszukuje się właściwego sposobu jej sformułowania. Natomiast posługa słowa, jaką pełnią księża, powinna polegać raczej na zachęcaniu do wytrwania w wierze i chrześcijańskich powinnościach, na podnoszeniu swych sióstr i braci na duchu, na przypominaniu nauki Kościoła i jej aktualizowaniu w tych konkretnych warunkach, w jakich żyją oni i osoby poświęcone ich trosce. Nie powinno zatem dziwić, że mówiąc nieraz o tych samyh sprawach księża wypowiadają się w bardzo różnorodny sposób. Ani teologowie, ani księża w spełnianiu swych zadań nie cieszą się jednak nieomylnością, jaka przysługuje nauczaniu Kościoła, dlatego w ich odbiorze zawsze niezbędna jest pewna doza życzliwego krytycyzmu, a przede wszystkim zdrowego rozsądku. Z drugiej zaś strony istniejące różnice czy rozbieżności nie podważają ani jedności, ani nieomylności Kościoła, w którym wszyscy możemy czuć się u siebie. Mówiąc krótko: W sprawach najważniejszych – jedność, w sprawach wątpliwych – wolność, we wszystkim – miłość…

W poszukiwaniu niewzruszonego fundamentu jedności i nieomylności Kościoła ja sam z reguły uciekam się do najprostszych prawd wiary, tych które są niezmiennie wyrażone w Credo wypowiadanym podczas każdej niedzielnej Mszy św. albo w prostych katechetycznych formułkach zapamiętanych jeszcze z dzieciństwa – one też wcale się nie przedawniły, choć pewnie teraz rozumiem nieco lepiej niż wtedy, gdy z różnym skutkiem wkuwałem je na pamięć. Poza tym, nigdy nie zaszkodzi odwołać się po prostu do Katechizmu Kościoła Katolickiego, zamiast polegać na setkach sprzecznych opinii tych, którzy chcieliby uchodzić za ekspertów od Pana Boga… Co gorąco polecam wszystkim zniechęconym przez moje przydługawe i mętne wywody.

Zbyszek Jałbrzykowski SJ